موضوع روان‏شناسی اسلامی
چنانکه اشاره شد، در این کتاب، موضوع روان‏شناسی اسلامی، روح، در نظر گرفته شده و روان‏شناسی، معادل روح‏شناسی خواهد بود. با توجه به آنچه در این زمینه مطرح گردیده، چند نکته قابل تأمل وجود دارد.
نخست اینکه روان‏شناسی اسلامی، به معنای مذکور، به نوعی ذات‏شناسی یا حقیقت‏یابی نزدیک شده و بنا بر این، مشخص نیست که روان‏شناسی اسلامی، علمی تجربی است یا دانشی فلسفی و یا مجاهده‏ای عرفانی. حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده و مبنای بحث قرار گرفته است: «رَبِّ اَرِنِی الاَشْیاءَ کَما هِیَ» (خدایا چیزها را چنان که هستند به من بنمایان). با نظر به این حدیث، این نتیجه به دست آمده است: «روان‏شناسی اسلامی یعنی کشف واقعیت‏ها و حقایق مربوط به سازمان روانی و رفتار انسان چنانکه هستند. «با این برداشت، می‏توان عنوان روان‏شناسی طبیعی، را هم معادل روان‏شناسی اسلامی به کار برد» (ص 7).
چنانکه از این بیان پیداست، روان‏شناسی اسلامی، از نوع روان‏شناسی‏های علمی معاصر نیست که ناظر به سطح پدیدارهای روانی‏اند، بلکه در پی آن است که ذات و حقیقت روان یا روح را بشناسد و از این رو مؤلف، تعبیر «روان‏شناسی طبیعی» را معادل روان‏شناسی اسلامی دانسته است. از این جهت، ممکن است بتوانیم بگوییم روان‏شناسی اسلامی، هویتی فلسفی خواهد داشت. از سوی دیگر، اگر تعبیر «نمایاندن» حقایق، حاکی از رؤیت آنها باشد، مفهومی عرفانی و شهودی از آن استنباط خواهد شد و در این حالت، روان‏شناسی اسلامی، مقوله‏ای عرفانی خواهد بود. البته، این احتمال نیز وجود دارد که مراد، دانشی وحیانی باشد که از متون اسلامی به دست ما می‏آید و ما به این طریق، به شناخت ذات روان نایل می‏گردیم. در عین حال، باید توجه داشت که مؤلف محترم، در رقابت با روان‏شناسی معاصر که هویتی علمی دارد، سخن از روان‏شناسی اسلامی را آغاز کرده است و این، تصور علمی بودن روان‏شناسی اسلامی را در خواننده ایجاد می‏کند. البته در روان‏شناسی معاصر نیز مبانی فلسفی معینی در کار بوده است، اما این مبانی، چون مبانی، عمل کرده‏اند و در هر صورت، روان‏شناسی، به طور غالب، هویتی علمی و تجربی داشته است.
به هر روی، مشخص نیست که روان‏شناسی اسلامی، نوعی دانش علمی است یا فلسفی یا عرفانی یا وحیانی و یا معجونی از آنها و در حالت اخیر، با چه میزان از هر یک و با چه نوع میل ترکیبی میان آنها. این ابهام در موضوع روان‏شناسی اسلامی، معضلات روش شناختی نیز به دنبال خواهد داشت. اگر مشخص شود جنس یک دانش، علمی است یا فلسفی یا عرفانی یا وحیانی، در آن صورت، روش مناسب با هر یک از آنها مشخص خواهد گردید، اما ابهام در جنس دانش مورد نظر یا اختلاط در آن، مانع از آن خواهد شد که مفهوم روشنی از روش تحقیق معین گردد.

ادامه مطلب...