نگاهی روان‏شناختی به آسیب‏شناسی دین‏باوری جوانان
مقدّمه
پدیده «دین‏گریزی» یکی از مشکلات اساسی جوامع انسانی است که همواره دغدغه‏هایی را برای رهبران دینی، دینداران و خانواده‏های متدیّن به وجود آورده و تهدیدهای جدّی برای نسل جوان محسوب می‏شود. این پدیده نامیمون مشکل امروز یا دیروز بشر نیست، بلکه سابقه دیرینه دارد و همواره جوامع بشری با آن دست به گریبان بوده‏اند. دین‏گریزی در سده‏های اخیر، به ویژه در قرن بیستم، بخش عظیمی از شرق و غرب عالم را فرا گرفت و مکاتب فلسفی الحادی گوناگونی مانند کمونیسم مولود آن هستند. اکنون این سؤال مطرح است که چرا انسانی که ذاتا مشتاق دین است و فطرت او با عناصر درون دینی ارتباط تکوینی و ماهوی دارد، به دین‏گریزی روی آورده است و به این پدیده شوم دامن می‏زند، و سؤال اساسی‏تر اینکه چرا دین‏گریزی در نسل جوان شیوع و نمود بیشتری دارد؟
بدون تردید در ذات دین، هیچ عنصر دین‏گریزانه وجود ندارد. اگر انسان‏ها به دریافت معارف دینی نایل آیند، در هیچ رتبه‏ای از دین نمی‏گریزند، علاوه بر این، عقل و عشق، که دو رکن اساسی در حیات انسانی محسوب می‏شوند و همه جاذبه‏ها و دافعه‏ها در این دو حوزه و بر اساس این دو معیار رخ می‏دهند، هر دو در درون دین وجود دارد و دین با هر دو گروه باقی مانده است. دین، هم ذهن انسان را تغذیه می‏کند و هم دل آدمی را حیات و حرکت و نشاط می‏بخشد. بنابراین، پدیده دین‏گریزی به عنوان یک پدیده اجتماعی، عینی و رفتاری، معلول ماهیت و ذات خود دین نیست، بلکه علت و یا علل دین‏گریزی را در خارج از قلمرو دین و آموزه‏های دینی باید جست‏وجو کرد. بدون تردید، عوامل متعددی مانند ناهنجاری‏های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و روانی زمینه گریز جوانان را از دین فراهم می‏نمایند. در اینجا نگاهی روان‏شناختی به آسیب‏شناسی دین‏باوری جوانان خواهیم افکند.
علل روان‏شناختی گریز از دین
1. ضعف معرفتی
یکی از ابعاد وجودی هر انسانی بُعد شناختی اوست. انسان در هر مرحله‏ای از مراحل رشد خود، واجد یک سلسله توانمندی‏های شناختی می‏شود. روان‏شناسان، رشدشناختی انسان را به سه دوره تقسیم می‏کنند: دوره حسی ـ حرکتی (2سال اوّل)، دوره عملیات منطقی عینی (تا 12سالگی)، دوره عملیات منطق صوری یا دوره تفکّر انتزاعی.
سومین دوره تحوّل شناختی در آستانه نوجوانی آغاز و در اوایل جوانی تکمیل می‏شود. بنابراین، یکی از ویژگی‏های جوان از نظر شناختی این است که دارای تفکّر انتزاعی است و از نظر ذهنی، به حداکثر کارایی هوشی می‏رسد. در این دوره، گرایش جوانان به «فلسفه زندگی» آنان را به سوی مسائل اخلاقی، سیاسی و مذهبی سوق می‏دهد و جوانان تلاش می‏کنند هویّت مذهبی خود را شکل دهند. اما به دلایل گوناگونی ممکن است در این هویّت‏یابی مذهبی، با بحران مواجه شوند و نتوانند هویّت مذهبی خود را خوب شکل دهند و دچار نوعی سردرگمی و در نهایت، بی‏رغبتی و گریز از دین شوند. یکی از علل این بحران ناهمخوانی سطح شناختی جوان با سطح معارف دینی است که به او ارائه می‏شوند. جوان به خاطر توانمندی‏های ذهنی، دین تقلیدی را برنمی‏تابد و همه آن باورهای دینی که از دوران کودکی به صورت تقلیدی از خانواده و دیگران به او القا شده‏اند به کناری می‏نهد و می‏خواهد دینی بپذیرد که متناسب با سطح تفکّر او باشد. اما از یک سو، بسیاری از اوقات آنچه به عنوان دین به او عرضه می‏شود برای او قانع‏کننده نیست، و از سوی دیگر، در برخی موارد نیز جوان می‏خواهد همه آموزه‏های دینی، اعم از احکام و عقاید را با خطکش عقل خود بسنجد و فکر می‏کند اگر آموزه‏های دینی در قالب‏های فکری او بگنجند صحیح هستند، وگرنه درست نیستند و باید کنار گذاشته شوند. همه این عوامل دست به دست هم می‏دهند و موجب می‏شوند هویّت دینی جوان به خوبی شکل نگیرد و جوان دچار یک بحران‏شناختی نسبت به آموزه‏های دینی شود و نجات خود را از این بحران، در گریز از دین بداند.
قرآن نیز به این حقیقت اشاره می‏کند و گرایش به کفر و بی‏ایمانی را ناشی از جهل و ضعف معرفتی انسان‏ها می‏داند. حضرت نوح(علیه‌السلام) با صراحت، یکی از عوامل بی‏ایمانی قوم خود را جهل و یا عدم معرفت صحیح به آموزه‏های دینی معرفی می‏کند و در این‏باره، به قوم خود می‏فرماید: (... ولکنّی اَراکُم قوما تجهلون.) (هود: 29) در روایات نیز به این معنا اشاره شده است.
حضرت علی(علیه‌السلام) درباره علت کفر می‏فرماید: «لو اَنّ العباد حین جهلوا وقفوا، لم یَکفُروا و لم یَضلّوا»؛ اگر افراد هنگام برخورد با مسائلی که نمی‏دانند، درنگ می‏کردند و عجولانه تصمیم نمی‏گرفتند، کفر نمی‏ورزید و گمراه نمی‏شدند. 1 بنابراین یکی از علل روان‏شناختی دین‏گریزی در همه انسان‏ها، به ویژه جوانان، ضعف معرفتی و عدم دست‏یابی به هویّت دینی است.

ادامه مطلب...